Ný skýrsla: Stafvæðing dómstóla styrkir réttarríkið

Frederik Waage, lagaprófessor við Syddansk Universitet, og Hanne Marie Motzfeldt, höfundar nýrrar skýrslu sem Norræna ráðherranefndin fjármagnar og gefur út, hafa skoðað tæknilega þróun og stöðu stafvæðingar hjá dómstólum í einkamálum, sakamálum og stjórnsýslumálum í norrænu löndunum og Eystrasaltslöndunum. Þegar skýrslan, Digitalization at the Courts, var kynnt við umdæmisdómstólinn í Tallinn í Eistlandi í dag var haft eftir honum:

„Öfugt við það sem almennt má segja um stafvæðingu innan stjórnsýslunnar náði hún árum saman að ótrúlega litlu leyti til dómstólanna og inn fyrir veggi dómsala. Í norrænu löndunum virðist stafvæðing dómstólanna hafa verið mjög takmörkuð samanborið við Eystrasaltslöndin. Á árunum eftir fall Sovétríkjanna gripu Eistland, Lettland og Litháen einstakt tækifæri til að gera stafvæðingu að órofa hluta af nýjum stofnunum sínum. Norrænu löndin voru auðvitað ekki í þeirri stöðu að vera að byggja upp nýjar stofnanir frá grunni við upphaf stafrænu byltingarinnar.“

Í skýrslunni er sérstök áhersla lögð á málsmeðferðargáttir sem skapa með ýmsu sniði umgjörð um það með hvaða hætti aðilar koma fyrir dómstóla. Markmiðið er að venjulegir notendur kerfisins, þ.e. dómarar, lögmenn og starfsfólk dómstóla, fái stutta kynningu á stöðu stafvæðingar dómstóla í löndunum átta sem skoðuð voru.

Hvert land fær einkunn á bilinu 1 til 7, þar sem það ríki sem lengst var komið í þróuninni í desember 2021 fékk einkunnina 7 og það ríki sem styst var á veg komið hlaut einkunnina 1. Í skýrslunni er Eistland sagt hafa „afgerandi forystu“ en einnig er minnst á Lettland.

Kaidi Lippus, sem veitir dómstólasviði dómsmálaráðuneytis Eistlands forstöðu, tók þátt í kynningu skýrslunnar. Að sögn hennar hafa fjölmörg ljón verið í vegi þróunarinnar í Eistlandi og er henni ekki lokið:

„Ég trúi því svo sannarlega að stafvæðing sé leið til að efla réttarríkið og lykilþáttur í því að bæta réttarkerfið og samstarf innan þess. Í ljósi stríðsins sem Rússland hóf í Evrópu þann 24. febrúar lít ég líka á stafvæðingu opinbera geirans sem öryggisþátt og skyldu hvers ríkis gagnvart þegnum sínum.“

Stafvæðingu er ætlað að flýta fyrir ferlum innan dómstólanna. Aukinni skilvirkni er ætlað að stuðla að auknu réttaröryggi. Tímaramma er fylgt betur, kostnaði er haldið niðri og mörg flókin ferli geta orðið meira eða minna sjálfvirk. Það þýðir að breyta verður aldagömlum hefðum, og það getur verið erfitt.

Kristín Benediktsdóttir, dósent við Háskóla Íslands fór yfir stöðu mála á Íslandi sem hlaut lægstu einkunn.

„Dómstólar á Íslandi eru áhugasamir um aukna stafvæðingu. Þótt réttarkerfið og dómsmálaráðuneytið vinni að því að nota stafræna tækni í auknum mæli og líti við það einkum til Eistlands og Danmerkur er um gríðarlegan kostnað að ræða fyrir litla þjóð. Góðir hlutir gerast hægt.“

Eva Storskrubb, dósent við háskólann í Uppsölum, vonast til þess að skýrslan verði til þess að ryðja frekar brautina fyrir stafræna þróun í réttarkerfinu.

„Þessi skýrsla er mjög gott framtak og nýtist bæði í fræðilegum og hagnýtum tilgangi. Ég vona líka að hún geti verið varða á leið til áframhaldandi og ítarlegri samanburðarrannsókna á þessu sviði á Norðurlöndum og í Eystrasaltslöndunum.“

Bæði Kristín og Storskrubb sátu í ráðgjafanefnd verkefnisins og viðeigandi var að þær tækju þátt í kynningunni með rafrænum hætti.  

Rannsóknin tók einnig til hugsanlegra áhrifa heimsfaraldurs kórónuveiru sem hefur með ýmsu móti lagt sitt af mörkum til aukinnar notkunar stafrænnar tækni. Þótt ekki sjáist nein meiriháttar breyting í kjölfar COVID-19 hafa fundir oftar verið haldnir eftir rafrænum leiðum á borð við Zoom eða Teams. Samkvæmt skýrslunni má búast við því að þessi þróun haldi áfram, að minnsta kosti að einhverju marki.

Skýrslan var kynnt á blönduðu málþingi í Tallin og í kjölfarið fóru fram umræður.