Sara Vuolab

Norðursamíska ljóðabókin Gárži er eftir Söru Vuolab og er hennar fyrsta bók. Sara Vuolab (f. 1995) er uppalin í Karasjok. Hún lauk námi í ritlist hjá samíska rithöfundasambandinu (SGS) og áræddi í framhaldinu að senda frá sér ljóðabók um geðræna erfiðleika. Norska geðheilbrigðisráðið veitti Vuolab Tabu-verðlaunin árið 2021 fyrir huguð og opinská skrif um geðræna erfiðleika frá samísku sjónarhorni í ljóðabókinni Gárži. Vuolab nýtir einnig samfélagsmiðla með listrænum hætti til að deila vangaveltum, ljóðum og myndum. Kápa ljóðabókarinnar endurspeglar innihald hennar og opnar á ýmsar túlkanir. Bókin eins og hún leggur sig er góður útgangspunktur fyrir opinbera umræðu.

Helsta viðfangsefni ljóðabókarinnar er átraskanir, og það að átraskanir eru annað og meira en bara átraskanir. Höfundurinn lýsir á eigin móðurmáli tilraunum sínum sem ungrar konu til að lifa með þessari miklu byrði, hvernig það að borða, svelta sig, þyngjast og grennast hefur áhrif á hversdaginn, hvernig allt þetta étur upp krafta hennar og tekur stjórnina í lífi hennar.

Titill ljóðabókarinnar, Gárži, þýðir mjótt eða þröngt og vísar til herbergisins þar sem ljóðin urðu til. Þessu andlega fangelsi er lýst af ljóðmælanda, ungri konu sem er líkt og vitni að eigin lífi, því hún situr föst á stað sem erfitt er að sleppa frá. Hún lýsir því hvernig hún og átröskun hennar eigra um, hönd í hönd, og hvernig hún getur að lokum ekki greint þær í sundur. Því er lýst hve ómögulegt það virðist að ná heilsu á ný þegar það sem á að halda lífi í henni er orðið að hennar helsta óvini og svikara.

Höfundurinn leiðir okkur inn í heim eigin órökréttu hugsana og gjörða, en langvinnri baráttunni fylgir einnig mikil viska. Með fáum orðum miðlar hún lífsskilningi sem ætti ekki að vera til staðar hjá svo ungri manneskju. Lesandinn fær innsýn í tvíhliða átök: annars vegar reynir hin viðkvæma og barnslega hlið ljóðmælanda að sannfæra sig og skilja, ræða málin og rífast við sjálfa sig. Á hinn bóginn er hið röklega þenkjandi, fullorðna sjálf sem veit hvað sér væri fyrir bestu. Þessi tvíbendni er gegnumgangandi í verkinu og getur af sér bæði áhugaverð sjónarhorn og óvæntar tengingar. 

Alvarleg stef sem brotin eru upp með kostulegum athugasemdum ljá öllu saman nánd og hversdagsleika en gera það því miður líka að eðlilegu ástandi. Lítil, veik von sem ekki slokknar, sama hvert ástandið er, hin hógværa ósk að fá að upplifa ástina og þögul þrá eftir betra lífi – allt gæðir þetta textann aukinni dýpt.

Lítið hefur farið fyrir þessu viðfangsefni í samískum bókmenntum, og í samískri menningu er heldur ekki hefð fyrir því að tala opinskátt um geðræna erfiðleika. Höfundurinn velur sums staðar að bregða upp lýsandi náttúrumyndum með tilbreytingarríku tungumáli til að koma boðskap sínum á framfæri. Hún sýnir góða þekkingu á samískri menningu með því að tala óbeint á þann hátt sem gjarnan er gert meðal Sama þegar erfið málefni eru til umræðu, sem ber vitni um gæði bókarinnar. Þessi sterka frumraun Vuolab sýnir að henni lætur það afar vel að miðla.